W 2022 roku na aukcji zakupiony został cenny starodruk wydany w 1509 roku w Wenecji w oficynie Giovanniego Tacuinusa. Jest to zbiór dzieł Habes in hoc volumine lector optime divine Lactantii Firmiani opera nuper per Ianum Parrhasium accuratissime castigata, graeco integro adiuncto: quod in aliis cum mancum tum corruptum invenitur… autorstwa Firmianusa Lactantiusa.

Laktancjusz (250-330) – wczesnochrześcijański pisarz, starannie wykształcony w zakresie filozofii i literatury, był nauczycielem wymowy łacińskiej w Nikomedii, gdzie powołał go cesarz Dioklecjan. W okresie prześladowań chrześcijan poświęcił się pracy pisarskiej, czego efektem były jego chrześcijańskie pisma apologetyczne. Około 315 r. Konstantyn Wielki powołał Laktancjusza na dwór cesarski w Trewirze, gdzie zajął się edukacją Kryspusa, syna władcy. Laktancjusz pochodził z Afryki, tam też rozpoczął działalność literacką jako pisarz pogański.

Zachowały się jednak tylko jego pisma chrześcijańskie oraz elegia o ptaku Feniksie De Phoenice Carmen.

Feniks… ten wspaniały pod względem wizualnym ptak rozmiarów orła miał według Laktancjusza złoto-czerwone upierzenie, żółty ogon, biały dziób, różowe pazury, złote łuski na nogach, szafirowe oczy. Żył 500 lat, a jego odrodzenie trwało 3 dni. Przeczuwając zbliżającą się śmierć, budował gniazdo z aromatycznych roślin i kawałków drewna, wystawiał je na promienie słońca, aby się zapaliło, a on sam mógł spłonąć w ogniu. Rodził się na nowo, powstawał z popiołów… Mityczny Feniks stał się archetypem cyklicznego niszczenia i odtwarzania, śmierci i odrodzenia, symbolem powtórnego życia, nieśmiertelności i wieczności.
Powyższe – zarówno pozytywne, jak i negatywne – wartości konkretyzują się w kulturze i jej wytworach; sygnują proces form i wariantów istnienia sztuki, którymi niewątpliwie są starodruki. Jak Feniks z popiołów „w pełni barw” przywracane są do życia dzięki trwającej znacznie dłużej niż trzy dni konserwacji.
Mit o Feniksie stał się inspiracją do przygotowania wystawy, na której pokazujemy nie tylko starodruki po konserwacji, która pozwoliła odsłonić treści niewidoczne ze względu na stan zachowania ksiąg. Odsłaniamy też tajemnice związane z zapiskami pokrywającymi karty starodruków, jak również zaglądamy do wnętrza opraw.
Jak Feniks z popiołów odradzają się księgi po zabiegach konserwatorskich oraz te starodruki, które znalazły się w centrum zainteresowania badaczy, czy choćby miłośników dawnej książki. Odkrywane są ponownie, często po wielu stuleciach.

W zielniku Kreutterbuch deß Hochgelehrten unnd weitberühmten Herrn D. Petri Andreæ Matthioli, Jetzt widerumb mit vielen schönen newen Figuren…

Pietro Andrei Mattiolego (1501-1577), wydanym we Frankfurcie w 1590 roku, konserwacja (z 2023 roku) pozwoliła uczytelnić znajdującą się w księdze na stronie 88 pieczęć: „Wilhelm Kiwus Bäcker-Meister OPPELN Krakauerstr. 25”

Wilhelm Kiwus urodził się w 1840 roku. W Opolu był mistrzem piekarstwa, mieszkał przy ulicy Krakauerstrasse 55 (obecnie ul. Krakowska). Jego nazwisko, adres i zawód odnajdujemy w księgach adresowych Adressbuch der Regierungs-Haupstadt Oppeln 1899 oraz w Adressbuch z 1909 roku. W dostępnej księdze adresowej z 1926 r. nie zamieszczono już nazwiska Wilhelma Kiwusa. Można przypuszczać, że zmarł przed 1926 r., ewentualnie wyjechał z Opola. Nie wiemy, czy pochowany został na cmentarzu na Wrocławskiej w Opolu, ponieważ nie zachowała się księga zmarłych z tej nekropolii. Zastanawiająca jest rozbieżność w adresie: na pieczęci Krakauerstrasse 25, natomiast w księgach adresowych Krakauerstrasse 55.

Podczas konserwacji w 2008 roku odsłonięta została pieczęć odciśnięta na desce przedniej okładziny dzieła Hartmanna Schoppera (1542-1595) Reinecke fuchs.., wydanego we Frankfurcie w 1579 roku. „Wurstfabrik von Emanuel Erbs Heinrichau i. Schlesien” wskazuje, że pięknie ozdobiona drzeworytowymi ilustracjami jedna z wersji historii o „Lisie Przecherze” (obecnych w literaturze europejskiej od XII wieku) należała do właściciela fabryki wędlin w Henrykowie.

Bardzo często, podczas demontażu oprawy, konserwator dokonuje niecodziennych odkryć. W 2000 r. konserwacji poddawane było dzieło Elegantiae poeticae ex Ovidio, Propertio elegiacis. Opracowane przez Georga Fabriciusa, wydane w Lipsku w 1554 roku, miało bardzo zniszczoną oprawę.

Stanowił ją fragment dokumentu pergaminowego, wyklejony od środka papierem czerpanym z zapiskami.

Wstępne badania wskazują, że zapiski były brudnopisem umowy na wydanie „jakiejś książki”.

Szczególnie cenna jest tak zwana makulatura rękopiśmienna wkładana dla usztywnienia oprawy książki. W dziele Salomona Neugebauera Historia rerum polonicarum, wydanym w Hanowerze w 1618 roku, oprócz fragmentów kazań wydrukowanych w XVII i XVIII wieku, znaleziono też fragment ręcznie przepisanej modlitwy. Ponadto na karcie przedtytułowej znalazł się wpis proweniencyjny Ex Bibliotheca Pauli Białobrzeski.

W licznych starodrukach Opolskiej Książnicy odnajdujemy zapiski proweniencyjne wskazujące na dawnych właścicieli książek.
I tak… Angelus Engelhardus Vicenus umieścił - znaną sentencję humanistów Homo sum, humani nihil a me esse alienum putto - w „Dictionarium Hebraicum”, dziele wydanym w Bazylei w 1548 roku.

Jego autor, Sebastian Münster (1488-1552) - wybitny hebraista, humanista i kartograf, zasłynął jako twórca mapy Śląska pokazanego na planszy po raz pierwszy jako samodzielna kraina.

W dziele Annibala Rosseliusa – włoskiego franciszkanina, sprowadzonego do Polski przez Stefana Batorego, wykładowcy teologii w Akademii Krakowskiej - Pymander Mercurii Trismegisti (Kraków, 1585 r.) odnajdujemy wpis dedykacyjny: Pro Bibliotheca Samboriensi Fr. Benedictus Anserinus Leopol. Minister P. Poloniae manu .. 1595. Stanisław Anserinus (Gęsionoga lub Gęsionóżka), żyjący w latach ok.1543-1621, pochodził ze Lwowa (Leopoliensis), był bakałarzem w Akademii Krakowskiej, następnie pisarzem rady miejskiej lwowskiej i syndykiem miejskim.

Sufragan poznański Andrzej Rychlicki, znany z aktywności duszpasterskiej doktor teologii i prawa kanonicznego, właściciel dużej biblioteki, w 1606 roku wszedł w posiadanie księgi łańcuchowej Conciones in Evangelia et Epistolas autorstwa Aegidiusa Topiariusa (Antwerpia, 1568 r.). W księdze jest kilka wpisów proweniencyjnych: R[evere]ndiss. D. Andreas Rychlicki Suffrag. Posna-[niens] Conventui Posnan. Fr[atr]um Ord. Franc. dedit A. D. 1606 Die 22 Novemb.; Albertus a Rawa Antiq[u]a Vicep-[raeposi]tus Eccl[es]iae Coll[e]g[ia]tae Lowicien[sis] ac Parochus Koczierziewien[sem] hunc libellum possidet. Cum amisic suis; Liber Eccl[es]-iar Star[...?];

Wśród dzieł wydanych w XVI wieku, dzięki wpisom, możemy zidentyfikować egzemplarze niegdyś należące do książąt ziębickich. Podpis Henricus Wenceslaus Dux Munsterbergensis Manu propria 1584 odnajdujemy w Grammatices Latinae elementa ad pristinam brevitatem pueris, Vratislaviae: in Officina Typographico Iohannis Scharfenbergii, 1581 r. Z tego podręcznika do łaciny, napisanego dla chłopców przez Melanchtona, korzystał Henryk Wacław I (1575-1591), uchodzący za cudowne dziecko. W wieku 5 lat znał kilka języków: łacinę, niemiecki, włoski i czeski. Jego przyrodni brat, też Henryk Wacław (1592-1639) był właścicielem aż dwóch egzemplarzy dzieła opracowanego przez Lucasa Lossiusa Erotemata Dialecticae et Rhetoricae Philippi Melanchthonis, et Praeceptionum Erasmi Roterodami… Per Lucam Lossium Lvnae-burgensem ediscendi gratia..., wydanego we Frankfurcie nad Odrą po 1568 roku. W dziełach wpisu własną ręką „manu propria” dokonał książę w 1608 i 1609 roku. Dodatkowym walorem jednego z egzemplarzy jest oprawa z superexlibrisem, który zdobi okładkę książki; są to herby księstw brzesko-legnickiego i ziębicko-oleśnickiego.

Eleganckie superekslibrisy z napisem w otoku ARMA HESSICA 1525 zdobiły też egzemplarze z kolekcji wybitnego humanisty Johannesa Hessa (1490-1547), początkowo sekretarza biskupa Jana V Turzo, a od 1523 roku pierwszego ewangelickiego pastora w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. W jednym z egzemplarzy, a jest to dzieło Vitusa Theodorusa Commentartius in Micham prophetam, wydane w Wittenberdze w 1542 roku, znalazł się też wpis wskazujący na Hessa jako właściciela książki.

Dwa dzieła śląskiego humanisty, filozofa i pedagoga Salomona Frenzela von Friedenthala (1564-1605) Epigrammatum libelli quatuor, Praga 1588 r. Na przedniej i tylnej okładce zdobi złocony superexlibris z herbem i napisem w otoku Salomon Frenzelius a Fridenthal Poeta L[aureatus] Caesarius 1589”. Nad herbem wytłoczono napis Per angusta ad augusta.

Z kolekcji Isaaca Phendlera (XVI-XVII w.) referenta, autora najstarszego na ziemiach czeskich planu rzeki, sporządzonego dla cesarza Rudolfa II w 1593 roku, pochodzą trzy księgi, w tym: Polyanthea, Opus suavissimis floribus exornatum Domenicusa Nanusa Mirabelliusa, (1539 r.) oraz Explicatio Epistolae Pauli ad Galatas Tilemanna Hesshusena, wydane w 1579 roku. Okładki dzieł zdobi, a jednocześnie identyfikuje ich właściciela superexlibris z herbem i napisem w otoku ISAAC PHENDLER.

Każda księga ma swoją historię związaną z autorem, drukarzem, introligatorem, a przede wszystkim z właścicielem. Stan zachowania dzieła może przybliżyć informacje o tym, w jakich warunkach niegdyś było przechowywane i jak dbali o nie właściciele. W informatorze jedynie zasygnalizowano tajemnice, które „ujawniają” księgi przy bliższym ich poznaniu, przeglądnięciu lub podczas konserwacji.Z pewnością każdy kontakt z zabytkową księgą powoduje, że odradza się ona „jak Feniks z popiołów”.

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego”

Zadanie dofinansowane przez Samorząd Województwa Opolskiego.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl