Zgromadzone przez Bibliotekę cenne dla dziedzictwa kulturowego zbiory zabytkowe, w Zamku w Rogowie Opolskim są przechowywane w stabilnych i kontrolowanych warunkach klimatycznych. Niestety, nie są znane wcześniejsze warunki, w jakich przebywały, zanim trafiły na regały Opolskiej Książnicy.
Starodruki, grafiki, mapy i rękopisy pozyskiwane przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną w Opolu zachowane są w różnym stanie. Wiele z nich posiada uszkodzenia spowodowane nie tylko przez upływ czasu i dawnych czytelników, ale również wilgoć, grzyby oraz owady pozostawiły ślady niszczącej działalności. W Bibliotece przeprowadza się cykliczne przeglądy zbiorów, a te najbardziej zagrożone selekcjonuje.
Dzięki pozyskiwanym środkom finansowym, już wiele z tych zabytków piśmiennictwa i ikonografii udało się uratować. W 2022 roku kwota otrzymana z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy wsparciu Samorządu Województwa Opolskiego, pozwoliła zakonserwować pięć starodruków. Obecnie dobiegła końca konserwacja (realizowana ze środków ministerialnych i samorządowych przyznanych na 2023 rok) kolejnych trzech starodruków, które prezentowane są na wystawie „Jak Feniks z popiołów”.
Celem prac konserwatorskich było rozpoznanie czynników niszczących oraz powstrzymanie dalszej degradacji obiektów, jak również przywrócenie im walorów estetycznych i ekspozycyjnych.

1) 322 st. Cassiodorus Magnus Aurelius (opracował) Historiae Ecclesiasticae, quam tripartitam vocant libri XII nunc adhibitis aliquot vetustissimis exemplaribus à mendis prope infinitis repurgati, ac pristino suo nitoti non oscitanter restituti, Parisiis: apud Bernardum Turrisanum; excudebat Mauricius Menier, in bibliotheca Aldina, 1566 r.

Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus (485-580) patrycjusz, uczony, kanclerz na dworze królów ostrogockich, założyciel rzymskiej biblioteki, rzymski polityk, historyk i filozof.

Kasjodor kształcił się w Rzymie, gdzie poznał język grecki, co umożliwiło mu dalszą karierę początkowo na dworze królewskim, później w Vivarium.

W Ravennie, na dworze ostrogockiego króla Teodoryka, pracował wraz z Boecjuszem, znanym z przekładów dzieł filozofów greckich. Robił karierę na szczeblu administracji państwowej; jako kanclerz redagował pisma królewskie, napisane elegancką łaciną. Został patrycjuszem, był też nauczycielem córki Teodoryka Amalasunty. Po zamordowaniu Amalasunty i upadku państwa gockiego, przez 10 lat przebywał w Konstantynopolu. Następnie osiedlił się w Kalabrii, gdzie w posiadłościach rodowych założył dwa klasztory - Castellum dla mnichów eremitów i Vivarium. Ten drugi pełnił też funkcję pracowni naukowej, w której Kasjodor nadzorował gromadzenie i kopiowanie świeckich, a także religijnych dzieł antycznych. W scriptorium mnisi przepisywali, a w correctorium poprawiali rękopisy zawierające błędy. W Vivarium Kasjodor założył bibliotekę z wielkim księgozbiorem, gdzie zgromadził kodeksy Pisma Świętego, komentarze biblijne, dzieła Ojców Kościoła greckich oraz łacińskich, podręczniki ze wszystkich dziedzin nauki. Ten wybitny uczony pozyskiwał nowe dzieła bądź zlecał przepisywanie wypożyczonych. Ze względu na zanikającą znajomość greki Kasjodor, wraz ze współpracownikami, tłumaczył dzieła greckich pisarzy chrześcijańskich. W klasztorze istniała też introligatornia, w której wykonywano piękne oprawy ksiąg; wiele z nich projektował sam Kasjodor.

Twórczość Kasjodora
Dzieła historyczne:
- Chronicon ad Theodoricum regem - zawiera listę konsulów, spisaną na podstawie wcześniejszych kronik, a od 496 roku w oparciu o własną wiedzę autora.
- De Origine actibusque Gothorum (O pochodzeniu i dziejach Gotów) - w 12 księgach omawia historię Gotów do śmierci ich Króla Teodoryka Wielkiego w 526 r.
- Variarum (Różne pisma urzędowe) w 12 księgach; są to listy pisane przez Kasjodora w imieniu gockich władców Italii: Teodoryka, Atalaryka, Amalasunty, Teodata, Gudeliwy i Witigesa.

Dzieła teologiczno-egzegetyczne
- De anima (O duszy) – dzieło cieszyło się dużym zainteresowaniem w średniowieczu, na co wskazuje znacząca ilość rękopisów.
- Institutiones divinarum et saecularium litterarum (Wskazania) to wielokrotnie przerabiane przez Kasjodora dzieło składa się z dwóch ksiąg: Boskie nauki będące metodologią teologii oraz Nauki świeckie dające krótki zarys sztuk wyzwolonych.
- Expositio Psalmorum (Komentarz do Psalmów) był najczęściej przepisywanym w średniowieczu dziełem Kasjodora.
- Komentarze do Listów Apostołów i Komentarz do Dziejów Apostolskich i Apokalipsy św. Jana.
Varia:
- De Orthographia (O ortografii) – to wskazówki ortograficzne dla mnichów przepisujących kodeksy w Vivarium.
- Orationes(Mowy) – fragmenty wystąpień Kasjodora przed władcami.

Historia Ecclesiastica Tripartita (Historia Kościoła w trzech częściach) Kasjodora – dzieło z grupy dzieł historycznych, napisane w języku łacińskim, opisujące wczesną historię Kościoła. Był to standardowy podręcznik do dziejów Kościoła, pierwotnie służył mnichom z Vivarium, następnie wykorzystywany był w szkołach średniowiecznej Europy.

Dzieło opisuje historię Kościoła od 324 do 439 roku. Przyjmuje się, że powstało ok. 550 roku. Epifaniusz Scholastyk (a może sam Kasjodor) dokonał translacji z greki na łacinę Historii Teodora Lektora Anagnostesa, złożonej z trzech dzieł historii Kościoła, spisanych przez greckich historyków z V wieku. Byli to Sokrates Scholastyk, Sozomen i Teodoret z Cyru. Fragmenty zostały wybrane przez Kasjodora, który też napisał wstęp. W średniowieczu ta kompilacja, niezaliczająca się do najwybitniejszych dzieł, była bardzo popularna już od epoki karolińskiej. Kontynuowała wcześniejsze prace Euzebiusza z Cezarei. Miała ona służyć mnichom z Vivarium jako podręcznik do dziejów Kościoła.
Konkurowała z nią tylko Historia kościelna Euzebiusza. Zachowało się ponad 150 rękopisów dzieła, z których najstarszy pochodzi z IX stulecia. Dzieło Kasjodora wydane zostało drukiem w 1523 roku przez Beatusa Rhenanusa w drukarni Jana Frobeniusa.
Egzemplarz WBP w Opolu pochodzi z paryskiej edycji Bernarda Turrisana. który drukował w Paryżu „w Aldina Bibliotheca” od 1554 do 1569 roku.

2) 766 st. Mattioli Pietro Andrea (1501-1577) – autor dzieła Kreutterbuch deß Hochgelehrten unnd weitberühmten Herrn D. Petri Andreæ Matthioli, Jetzt widerumb mit vielen schönen newen Figuren, auch nützlichen Artzneyen und andern guten Stücken, zum dritten mal auß sonderm Fleiss gemehret, unnd verfertigt, durch Ioachimum Camerarium - Franckfort am Mayn: Fischer Peter: Dack, Heinrich (Erben), 1590 r.

Pierandrea Mattioli (też: Pietro Andrea Matthioli) urodził się w 1501 r. w Sienie, zmarł w Trydencie w 1578 roku. Był włoskim botanikiem i lekarzem okresu renesansu. Na Uniwersytecie w Padwie studiował medycynę, w Perugii chirurgię. W 1527 roku w Trydencie został osobistym medykiem biskupa Bernardo di Cles. W centrum jego zainteresowań, oprócz medycznych, była głównie botanika. Zainteresowany florą okolic, odbył wiele wycieczek, podczas których przeprowadzał też rozmowy z okolicznymi mieszkańcami na temat leczniczych właściwości roślin występujących na ich terenach. Po śmierci swojego protektora – biskupa przeprowadził się do Gorycji, gdzie, pełniąc funkcję miejskiego medyka, tłumaczył z greki Materia Medica Dioskuridesa. W 1555 roku został osobistym lekarzem habsburskiego arcyksięcia Ferdynanda i osiedlił się w Pradze. Rozbudowując ogrody cesarskie, sprowadził wiele nieznanych wcześniej roślin. Od 1554 roku był nadwornym medykiem kolejnego Habsburga, cesarza Maksymiliana II. Ponieważ Mattioli zajmował wysokie stanowisko na dworze cesarskim jako lekarz Habsburgów, miał ogromne wpływy. Jednak niektóre z jego praktyk obejmowały częste testowanie wpływu trujących roślin na więźniach - bez wątpienia powszechna praktyka w tamtych czasach. Mattioli nie tolerował ani rywali, ani poprawek. Przyrodnicy i lekarze, którzy odważyli się nie zgadzać lub poprawiać go, wiele ryzykowali. Pierandrea Mattioli zmarł na dżumę. Główną publikacją uczonego były Comentarii in sex libros Pedonii Dioscordis Anarzabei de medica materi, czyli sławne komentarze, krytyczna analiza dzieła greckiego lekarza w służbie cesarzy rzymskich, żyjącego w I w. n.e. Pedaniosa Dioskuridesa.
De Materia Medica było najważniejszą księgą o ziołach, o historii zielarstwa i ziołolecznictwa w czasach starożytnych, a także pierwowzorem dla późniejszych farmakopei.

Dioskurides opisał w dziele kilkaset gatunków roślin leczniczych. Natomiast Komentarze Mattiolego to rodzaj aktualizacji tego dzieła o informacje pochodzące od późniejszych autorów, takich jak Galen (II wiek), Avicenna (XI wiek), czy też sam Mattioli, który zawarł dużo własnych obserwacji dotyczących flory alpejskiej, ale także zamieścił wiele informacji pochodzących od innych botaników z całej Europy, z którymi korespondował. O przydatności Komentarzy, zwłaszcza dla ówczesnych aptekarzy, świadczy fakt, że zostały one przełożone na łacinę, francuski, niemiecki i czeski. W sumie funkcjonowały w pięciu językach. Pierwsze włoskie wydanie ukazało się w Wenecji w 1544 roku (jeszcze bez ilustracji), a ostatnie w 1744 roku. Pierwsze wydanie łacińskie z 1554 roku liczyło około 500 rycin. W kolejnych wydaniach zamieszczano coraz bardziej szczegółowe i precyzyjne opisy, jak również coraz więcej rycin. Przekład niemiecki ukazał się w 1562 roku, miał trzy edycje. Egzemplarz Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej pochodzi z roku 1590 roku.

Joachim Camerarius (1534-1598) – redaktor dzieła studiował medycynę na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie jednym z jego nauczycieli był Melanchton. Studiował też w Lipsku, a następnie we Wrocławiu odbył praktykę lekarską u Johannesa Crato von Krafftheima. W 1562 r. w Bolonii uzyskał tytuł doktora medycyny. W 1564 r. przybył do Norymbergii, gdzie pracował aż do śmierci. To tutaj kierował Collegium medicum. Interesował się również botaniką; w Norymberdze założył pierwszy ogród botaniczny. Uzupełnił dzieło Mattiolego o nowe opisy i informacje, które pozostawił po sobie Konrad Gesner (1516-1565).

3) 2087 st. Tittelmans Franciscus
De Consideratione Dialectica Libri VI ; A docto quodam Dialecticae viro multis in locis aucti, multis'que diminuti;, Antverpiae: Apud Philippum Nutium, 1570 r.

Frans Titelmans (łac. Franciscus Titelmannus) urodził się w 1502 r. w Hasselt, zmarł w 1537 r. w Fiuggi (klasztor Anticoli w Kampanii).
Był kapucynem, uczonym, pionierem teologii franciszkańskiej w pd. Niderlandach. Jako trzynastolatek został sierotą.
Otrzymał doskonałe wykształcenie humanistyczne, co pozwoliło mu na zapisanie się w wieku szesnastu lat na uniwersytet w Louvain. Jako biedny student wspierany był przez kolegium Standonck. Summa mysteriorum christianae fidei zadedykował jednemu ze swoich dobroczyńców, rektorowi uniwersytetu Charlesowi de Carondelet. W 1521 r. jako prymus spośród 162. konkurentów ukończył studia artystyczne. W międzyczasie poświęcił się teologii, uczęszczał na publiczne kursy prowadzone przez braci obserwantów. Wyświęcony na kapłana, w 1523 roku otrzymał parafię Noduwez. Wstąpił do klasztoru franciszkanów obserwantów w Leuven, jednocześnie nauczając. W wieku 25 lat Titelmans był już nauczycielem. Został profesorem filozofii oraz Pisma Świętego w Leuven. W tym okresie napisał swoje księgi egzegetyczne, w tym komentarz do Listu Pawła do Rzymian, w którym istotnymi argumentami zaatakował idee Erazma, na co filozof w 1529 r. opublikował swoją polemikę.
Z ascetycznej gorliwości postanowił przejść na surowszą regułę zakonu, do kapucynów. W 1535 r. przez Paryż udał się do Rzymu, gdzie jako pielęgniarz pracował w Szpitalu dla Nieuleczalnie Chorych. Niezwykle wytężona praca doprowadziła go do śmierci w wieku 35 lat. Zmarł podczas podróży, którą odbył jako wikariusz prowincji rzymskiej.
Titelmans, nauczając, szczególny nacisk kładł na przestrzeganie ślubu ubóstwa i szacunek dla idei Franciszka z Asyżu, a więc obowiązek pracy fizycznej dla wszystkich braci.

Dzieła Titelmansa miały wiele wydań, ale w większości pośmiertnych. Titelmans przestudiował wiele ksiąg, zwłaszcza Ojców Kościoła i myślicieli klasycznych, był założycielem szkoły teologicznej, a jego książki stały się klasykami, szczególnie rozpowszechnionymi wśród jezuitów z prowincji Kolonii i Japonii.
Podczas nauczania w Leuven opublikował w Antwerpii kilka pism filozoficznych, m. in.: "De consideratione dialectica", 1534 rok.; "Compendium naturalis philosophiae", 1535 rok. Elucidationes (i kilka innych prac) wielokrotnie przedrukowanych w XVI wieku. Wiele z nich zasługuje na uwagę. I tak, parafrazie Ewangelii towarzyszą nuty, psalmy posiadają komentarz oraz uwagi krytyczne, które wymagają jedynie umiarkowanej znajomości języka hebrajskiego.

Od końca maja 2023 roku w warszawskiej pracowni GOREK RESTAURO prowadzona była konserwacja trzech XVI-wiecznych starodruków. Zaobserwowane w księgach zmiany w strukturze papieru, plamy i stare zacieki wskazywały na obecność grzybów i bakterii, co też potwierdziły badania mikrobiologiczne. Przeprowadzono dezynfekcję starodruków. Na początku sierpnia b.r. komisja konserwatorska odwiedziła pracownię, w której prowadzone były prace, w celu przedyskutowania pojawiających się problemów konserwatorskich. Uzgodniono dalsze metody działań oraz rodzaj zastosowanych materiałów introligatorskich (płótna, skóry, papiery). Ze względu na dobry stan szycia i stan bloków zabytkowych ksiąg postanowiono, że tylko jeden starodruk (zielnik Mattiolego) zostanie zdemontowany. Pozostałe dwa dzieła (Kasjodora i Titelmansa) poddane zostały konserwacji na bloku, czyli bez demontażu poszczególnych składek, przy zastosowaniu wilgotnych przekładek oraz kompresów do usuwania zacieków na kartach papieru. XVI – wieczne księgi poddane konserwacji nie wyglądały imponująco.
Dzieło Kasjodora - zniszczenia oprawy i uszkodzenia mechaniczne świadczyły o tym, że księga niegdyś była intensywnie użytkowana i przechowywana w miejscu narażonym na zalanie.

Dzieło Mattiolego - księga była w bardzo złym stanie. Karty zdeformowane, mocno zabrudzone z przebarwieniami i zaciekami, prawdopodobnie przez dłuższy czas pozostawały bez oprawy.

Ponadto na większości z nich znajdowały się podklejenia z papieru maszynowego, głównie wokół krawędzi i w grzbietach. Karta tytułowa w całości była naklejona na arkusz papieru maszynowego. Bibulasty i osłabiony papier podłoża, tektury okładek zdeformowane i rozwarstwione - oto tragiczny stan zachowania księgi - tak pięknie ilustrowanej drzeworytowymi wizerunkami roślin.

Dzieło Titelmansa – zachowało się w bardzo złym stanie. Papier był mocno zabrudzony, karty lekko przebarwione, częściowo z zaciekami, plamami oraz śladami rdzy. Występowały też uszkodzenia mechaniczne (przedarcia, ubytki i załamania). Przez część bloku przebiegały otwory powstałe w wyniku żerowania owadów. Oprawa i niektóre karty niegdyś musiały „wejść w kontakt” z gryzoniami.

Po wstępnym oczyszczeniu karty ksiąg zostały wykąpane i wzmocnione strukturalnie metylocelulozą.

Jeszcze przed przystąpieniem do zabiegów mokrych wykonano próby odporności pieczątek oraz zapisków na rozpuszczalniki. Przedarcia papieru były sklejane, a same karty prostowane pod obciążeniem. Księgi zostały przekazane do digitalizacji. Do Opola starodruki powróciły w ochronnych futerałach i pudłach z miękką wyściółką zabezpieczającą oprawy przed przetarciem powierzchni. Po konserwacji starodruki odzyskały swoje dawne walory estetyczne. Przebieg prac konserwatorskich został utrwalony w dokumentacji fotograficznej i opisowej, a cyfrowa wersja starodruków dostępna jest w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej. Konserwacja księgozbioru zabytkowego, dokumentującego przeszłość, umożliwi czytelnikom wykorzystanie go do celów naukowych i poznawczych. Jednocześnie Biblioteka zabezpieczy dla obecnych i przyszłych pokoleń cenne dla dziedzictwa europejskiego starodruki. W Zamku w Rogowie Opolskim, przechowywane w odpowiednich warunkach (wilgotność i temperatura), przez kolejne stulecia - jak „Feniks z popiołów” przywrócone do życia - będą ciągle trwać.

„Konserwacja XVI-wiecznych zabytków piśmiennictwa ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu – kontynuacja” zrealizowana w ramach Programu: „Wspieranie działań muzealnych”

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury-państwowego funduszu celowego”

Zadanie dofinansowane przez Samorząd Województwa Opolskiego.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl